Şema Terapi Nedir?
“Sürekli size soğuk davranan kişilerle mi ilişkiler yaşıyorsunuz? En yakın hissettiğiniz kişilerin bile sizi umursamadığını ya da yeterince anlamadığını mı düşünüyorsunuz?
Aslında bir şekilde kusurlu olduğunuzu ve sizi gerçekten tanıyan birinin sizi sevip kabullenmesinin olasılıklı olmadığını mı düşünüyorsunuz?
Başkalarının ihtiyaçlarını kendinizinkilerden önde mi tutuyorsunuz? Böylece ihtiyaçlarınız hiç karşılanmıyor mu - hatta ihtiyaçlarınızın neler olduğunu bile bilmiyor musunuz?
Başınıza korkunç bir şey geleceğinden - basit bir ağrının bile ciddi bir hastalığın belirtisi olabileceğinden mi korkuyorsunuz?
Çevrenizden ne kadar takdir ve onay alırsanız alın, hala bunu aslında hak etmediğinizi düşünüyor ve kendinizi mutsuz mu hissediyorunuz?” (Young&Klosko, 2011, s.17)
Ne kadar çabalasanız da başarılı olamayacağınızı ve diğerlerinden daha yetersiz olduğunuzu mu düşünüyorsunuz?
Sürekli olarak daha fazlasını yapmanız gerektiğini ve yaptıklarınızın yetersiz olduğunu mu düşünüyorsunuz?
Duygularınızı tam olarak hissedemiyor ya da yansıtamıyor musunuz? Karşıdaki kişiler genelde sizi soğuk mu buluyor?
Hepsinin cevabı şema terapide, erken dönem uyumsuz şemalarda ve yaşam örüntülerinde. Şema terapi, çocuklukta karşılanmayan ya da fazla karşılanan duygusal ihtiyaçlar sonucunda oluşan yaşantıların şu anda karşımıza nasıl çıktığını anlamaya çalıştığımız ve hayatımızı zorlaştıran etkileri değiştirmeye çalıştığımız bir yaklaşımdır. Şu anda sürekli tekrarlanan durumlar, çocuklukta nerelerde bunların oluştuğu ya da karşımıza çıktığı, bunlarla nasıl baş ettiğiniz gibi konular şema terapinin ana konularıdır. Özellikle uzun süren, kronik sorunlar, ilişki problemleri ve kişilik bozuklukları şema terapide çalışılan alanlardandır. Bunlar dışında da birçok sorunda şema terapi yaklaşımı kullanılabilmektedir.
Erken Dönem Uyumsuz Şemalar Nedir?
Şema terapide öne çıkan kavramlardan biri erken dönem uyumsuz şemalardır. Erken dönem uyumsuz şemalar çocuklukta oluşmaya başlayan, deneyimlerle pekişen, kişilerin kendileri, hayat, diğer insanlar vs. hakkındaki bakış açılarını oluşturan yapılardır. Kişilerin duygularını, düşüncelerini, ilişkilerini ve davranış örüntülerini etkileyen örüntülerdir. Erken dönem uyumsuz şemalar herkeste vardır. Bir kişide sadece bir şema öne çıkabileceği gibi birkaç şema birlikte de görülebilir. Bunlar bazı zamanlarda, ortamlarda ya da kişilerle olan iletişimde artabilir ya da azalabilirler. Şema tetiklendiğinde yoğun olumsuz duyguyu da beraberinde getirir. Erken dönem uyumsuz şemalar özellikle kişilerarası ilişkilerde kendilerini gösterirler. Toplam 18 şema tanımlanmıştır: terk edilme, güvensizlik, duygusal yoksunluk, kusurluluk, sosyal izolasyon, bağımlılık, hastalık ve zarar karşısında dayanıksızlık, iç içe geçme, başarısızlık, haklılık, yetersiz özdenetim, boyun eğme, kendini feda, onay arayıcılık, karamsarlık, duyguları bastırma, yüksek standartlar ve cezalandırılma.
Sürekli olarak diğerlerinin ihtiyaçlarına öncelik vererek kişinin kendi ihtiyaçlarını geri plana atıyor olması kendini feda, en iyi olma ve daha iyisini yapma hissinin geliyor olması (mükemmeliyetçilik) yüksek standartlar, diğer insanlara göre kendinizi daha başarısız hissetmeniz başarısızlık, kendinizi diğer insanlardan daha uzakta ve dışta hissetmeniz sosyal izolasyon ve sevilmeye değer olmama düşünceniz kusurluluk şemasıyla ilgili olabilir. Bu düşünce, duygu ve yaşantılar farklı nedenlerle de ortaya çıkabilir. Bu nedenle bahsedilen durumları yaşıyor olmanız direkt bu şemalarla ilgili olmayabilir.
Baş Etme Modları Nedir?
Baş etme modları, şemalarla nasıl baş edildiğini göstermektedir. Baş etme modları 3’e ayrılmaktadır: teslim, kaçınma ve aşırı telafi. Teslim baş etme modunda kişiler şemalarının doğru olduğuna inanarak devam ederler. Kaçınma baş etme modunda şemanın doğrulanabileceği durumlara hiç girilmez ve bu yolla şema doğrulanmaz. Aşırı telafi baş etme modunda şemaların tam tersi kabul edilir ve bu inançla devam edilir. Baş etme modları çocukluktan itibaren öğrenilen sorunlarla baş etme yöntemleridir. Belli bir zamana kadar işimize yarayan yöntemler işlevselliğini kaybederek farklı sorunların ortaya çıkmasına neden olabilir ve şemalarla sürdürülmesine neden olabilirler.
Çocuk Modları Nedir?
Genellikle yoğun olumsuz duyguları (üzüntü, öfke…) ortaya çıkaran alandır. Şemalar tetiklendiğinde çocuk/küçük halimizin kırıldığından, öfkelendiğinden… bahsedebiliriz.
Ebeveyn Modu/Eleştirel Ses Nedir?
Sürekli kafanızın içinde konuşan bazı sesler var mı? Bunlar eleştirel sesler olabilir. Sürekli neler yapmanız gerektiğinden bahseden bir ses, yapmamanız gereken şeyleri yaptığınız için sizi suçlayan bir ses ya da sizi aşağılayan ve sürekli kötüyen seslerden oluşabilirler.
Sağlıklı Modlar Nedir?
Sağlıklı modlar sağlıklı yetişkin modu ve mutlu çocuk modudur. Sağlıklı yetişkin modunda kişilerin bakış açısı gerçekçidir. Sağlıklı yetişkin modunun geliştirilmesiyle şema ve mod seslerinin kısılması amaçlanmaktadır. Çocuk halimizi de olumsuz duygulardan uzaklaştırarak mutlu ve oyun oynayan haline ulaştırmaya çalışıyoruz.
Şemalar Nasıl Değişir?
Şema terapi ile çalışma erken dönem uyumsuz şemaları tespit etmek ve bunların aktive olduğu zamanları fark etmekle başlar. Şemaların hangi olaylar ya da kişilerin etkisiyle ve ne zamanlarda ortaya çıktığı yani örüntüler belirlenir. Ortaya çıkan şemanıza isim veriyor olmak ne olduğunun anlaşılmasını kolaylaştırır. Şemanın hayatınıza etkisini değerlendirmek bakış açınızı değiştirir. Şema terapi sürecinde şemaların belirlenmesi için ölçekler de kullanılabilmektedir. Ölçekler sizdeki şemaların neler olduğunu, nasıl oluşmuş olabileceğini ve hayatınızdaki etkisini konuşabilmemizi kolaylaştırmaktadır. Bunları konuşarak başlıyor olmak şema dilini kazanmanızı da sağlamaktadır. Bunların konuşulmasıyla duygu, düşünce, davranış ve yaşanan olaylara karşı farkındalığınız artmaya başlar.
Şemanızın nasıl oluştuğunu anlamak için çocukluktaki olayların ve etkilerinin belirlenmesi önemlidir. Şu anda hayatınızdaki şemaların belirlenmesinin ardından şemaların oluşumu belirlenerek şu anki zamanda yaşananların anlamlandırılması sağlanmaktadır. Şema seslerinin neler söylediğini ve bunlara dair kanıtlarını konuşuyor olmak zaman içerisinde şema bakış açısı yerine gerçekçi bir bakış açısıyla değerlendirmeyi kolaylaştırmaktadır. Şemalarla nasıl baş ettiğimiz ve davranış örüntülerinin bulunmasının ardından işlevsel baş etme yöntemlerinin konuşulması ile davranış değişikliklerinin gerçekleşmesi sağlanır. Şema terapi uzun süren bir psikoterapi yaklaşımıdır. Davranış değişikliklerinin görünür olması da zaman almaktadır.